ماهیّت علم

کلمه‌ی « Science » از کلمه‌ی لاتینی دانش یا دانستن گرفته شده است، امّا این کلمه بویژه به دانشی که از طریق روش تحقیق بخصوصی به دست می‌آید، اشاره دارد. به کار بردن روش علمی در مورد رفتار بشر، از نظر تاریخی، کاری نسبةّ جدید است. انسانها از دیرباز خود را موجوداتی شناخته‌اند که برای بررسی علمی حالتی خاص، بسیار پیچیده، و اسرار آمیز دارند. حتّی امروزه می‌شنویم که تحقیق علمی در مورد بشر، می‌تواند نادرست، و شاید حتّی خطرناک باشد. با این وجود علوم بسیاری از جمله روان شناسی، سایر علوم اجتماعی، زیست شناسی، و پزشکی این نگرش را بطور کامل پذیرفته‌اند که روش علمی می‌تواند در مورد اختلالات دوران کودکی معتبرترین اطلاعات را فراهم آورد.
منظور کلی علم، تشریح پدیده‌ها و ارائه‌ی توضیحات در مورد آنهاست. امکان دارد پژوهشگران پرسشهایی از این قبیل را مطرح کنند که: چگونه بسیاری والدین برای تربیت کودکانشان آنان را تنبیه بدنی می‌کنند ؟ یا اگر یک کودک دیرآموز در محیط تجربی پرباری در مدرسه قرار گیرد، چه خواهد شد ؟ یا این که چرا کودکان بصوصی، در اجتماع گوشه گیر و منزوی می‌شوند. برخی اوقات برای پاسخ به این پرسشها، تنها لازم است پدیده‌ای را توضیح داد، در نظر آورد، یا ارزیابی کرد. در سایر اوقات لازم است شرایط دقیقی که یک پدیده در آن روی می‌دهد، یا ارتباط آن با سایر متغیّرها مشخص شود. تشخیص رابطه‌ها به درک ما از رفتار می‌افزاید، و این حالت بخصوص زمانی پدید می‌آید که بتوان رابطه‌ی علت و معلول را توضیح داد. در بررسی رابطه‌های میان متغیّرها، پژوهشگران اغلب می‌کوشند که نظرات و فرضیه‌های بخصوصی را بیازمایند. حُسن آزمودن فرضیه‌ها در این است که به آگاهی و دانش پراکنده و نامنظم ما، نظم و شکل می‌دهد. به این دلیل، آزمودن فرضیه از دید دانشمندان ارج و قُرب بسیاری است.
مفاهیم نظری و تصورات، احتمالاً به فرضیه‌های پیشنهادی، و همچنین هدفهای تحقیق، انتخاب متغیّرها، شیوه‌ها، تحلیلها و نتایج، خط می‌دهند. امکان دارد، در مرحله‌ی اول تحقیق، مفاهیم نظری چیزی بیش از حدس و گمانی که بر مشاهده‌های غیررسمی استوارند، نباشند ( هاریون، 1979 ). بعد از این مرحله، ممکن است مفاهیم محدودتر، و به قضیه اصلی نزدیکتر شوند. هرگاه این عمل انجام شود، می‌توان گفت ارائه‌ی نظریّه‌ها و فرضیه‌ها روندی ذهنی و خلّاق خواهد داشت. لازمه‌ی روش علمی این است که فرضیه‌ها را مورد آزمایش قرار دهیم تا ببینیم آیا آنها « کشفها » ی دست اوّلی هستند یا فقط حدسهایی نادرستند ( آکن باک، 1978 ). با وجود این، بندرت دیده شده است که نتیجه‌ی بررسیها درست بودن یا غلط بودن فرضیه را ثابت کند، در عوض شواهدی به دست می‌آید که مخالف یا موافق با فرضیه است. موافقت یا قبول فرضیه به نوبه‌ی خود شاهدی است که درستی و قدرت نظریه را تأیید می‌کند. برعکس، مخالفت یا عدم قبول آن موجب خواهد شد که نظریه را محدود، یا بی ارتباط به موضوح بداند. همانگونه که هاریسون در زیر اشاره دارد: « از این روی، پیشرفت علم با ترکیب شدن مشاهده‌ها و نظریه‌ها صورت می‌گیرد. مشاهده‌ها، پایه‌های نظری علم را تشکیل می‌دهند. نظریه‌ها، مشاهده‌ها را بصورت خلاصه بازگو می‌کنند، و با پیش بینی‌هایی توجه پژوهشگر را به مشاهده‌های جدید معطوف می‌دارند. مشاهده‌های تازه صحّت نظریه را محک می‌زنند، و در صورتی که با پیش بینیهای قبلی توافق نداشته باشند، ممکن است نظریه‌های جدیدی را طلب کنند. » ( 1979، ص 7 ).
در همان زمان که پژوهشگران مفاهیم نظری رفتار بشر را از صافی می‌گذرانند، امکان دارد پرسشهای مخلفی را مطرح کنند و روشهای گوناگونی را به کار گیرند. در تحقیق رفتاری، گوناگونی چارچوبهای نظری و وجود دیدگاههای متعدد در خود رشته، طلب می‌کند تا تحقیق درباره‌ی افراد مختلف، و در محیطهای مختلف انجام شود. امکان دارد به دلایق اخلاقی، نبودن برخی شیوه‌های تحقیق، یا علاقه به مقایسه انواع مختلف، درباره‌ی حیوانات مشابه انسان، بررسی و تحقیق شود. بررسی فرهنگهای مختلف، در پی بردن به محدوده‌ی کامل رفتارهای بشر، و فراهم آوردن راههایی برای تشخیص گوناگونیهای رفتاری سودمند خواهد بود. مطالعه‌ی رشد همزمان با افزایش سن، مسیر تغییرات طبیعی رشد را در طول زمان معین می‌کند. افراد، محیطها، هدفهای تحقیق، و نکاتی که هنگام تحقیق در عمل با آن روبرو می‌شویم، همه در انتخاب روش بخصوصی که برای تحقیق به کار می‌گیریم تأثیر دارند. با این حال قطع نظر از روش مورد استفاده، مشاهده، اندازه گیری، پایانی و روانی روش باید همیشه مورد توجه قرار گیرد.

مشاهده و اندازه گیری

مشاهده و اندازه گیری هسته‌ی اصلی تمام تلاشهای علمی است، از این رو روش علمی را می‌توان تنها برای جنبه‌هایی از جهان به کار گرفت که امکان استفاده از این فرایندها وجود داشته باشد. در علوم رفتاری، مشاهده و اندازه گیری هر دو از کارهای پرزحمت، هستند، امّا غیرقابل دسترس هم نیستند. مشاهده و اندازه گیری عملی که با چشم دیده می‌شود نسبة ساده است، امّا افکار و احساسات، که به شکل بسیار ظریفی با اعمال پیوند دارند، گمراه کننده اند، در تلاش برای دسترسی به تمام منابع اطلاعاتی دانشمندان علوم رفتاری، از روشهای بسیاری برای مشاهده و اندازه گیری استفاده کرده‌اند. آنان رفتارهایی را که به چشم می‌آید بطور مستقیم، با وسیله یا بدون وسیله، مشاهده می‌کنند؛ کار فیزیولوژیکی قلب، پوست، مغز، اندامهای حسی، عضله‌ها، و غیره را ثبت می‌کنند؛ از افراد می‌خواهد رفتار، احساسها، و افکارشان را گزارش یا برآورد کنند؛ و گزارشهای دیگران را درباره موضوع مورد بررسی، جمع آوری می‌کنند. این تلاشها ممکن است در آزمایشگاه، یا در محیطی طبیعی صورت پذیرد، و از نظر اطمینان و اهمیّتی که درباره‌ی آنها هست با یکدیگر اختلاف داشته باشند.

پایایی

افزون بر این ادّعا که اطلاعات را می‌توان از طریق مشاهده به دست آورد، روش علمی مدعی است که رویدادهایی که دوباره تکرار می‌شوند، در شرایطی یکسان یا مشابه قرار گرفته اند. از این رو، دیگران نیز می‌توانند دوباره آنها را مشاهده کنند. اگر هما رویدادها در شرایط مشابه مشاهده نشده باشند، یافته‌های اوّلیّه‌ی پایانی و ثبات نداشته اند، باید با دیده‌ی شک به آنها نگریست. نیاز به پایانی نتایج، باری بر دوش پژوهشگران می‌گذارد که مفاهیم را بروشنی و اختصار شکل بدهند، یافته‌هایشان را مشاهده و اندازه گیریی کنند با دیگران در میان بگذارند و از آنان بخواهند تا در آن باره به داوری بنشینند. علم کوششی عمومی است، و باید برای ارزشابی و بررسی دیگران محدودیتی در بین نباشد.

روایی

در حالی که پایانی به قابلیت تکرار، یا ثبات نتایج علمی اشاره دارد، روائی، توجه‌ها را به سمت صحّت، و بی عیب بودن یافته‌های علمی جلب می‌کند. هر چند واژه « روایی » به طرق مختلف به کار می‌رود، امّا زمانی که به نتایج حاصله از تحقیق اطلاق می‌شود، عمدتاً به روائی درونی و روایی بیرونی اشاره دارد.
« روایی درونی » از حدودی صحبت می‌کند که می‌توان در آن حدود توضیحهای دیگر را در مورد یک نتیجه علمی مردود دانست. روشن است، زمانی که توضیحی مطرح نمی‌شود، مانند مواقعی که هدف از تحقیق صرفاً توصیف یک پدیده باشد و نه توضیح آنان، روایی درونی موردی نخواهد داشت. در سایر موارد، روایی درونی بسیار اهمیّت دارد ( کمپ بل، و استانلی، 1963 ). با طرحها و شیوه‌های تحقیقی که متغیرهای مؤثر در نتیجه‌ی آزمایش را تحت کنترل در می‌آورند، می‌توان روایی درونی را به حداکثر رسانید. پژوهشگر می‌تواند با کنترل کردن شیوه‌ها، درباره‌ی شرایط دقیقی که فرد مورد مطالعه در آن قرار داشته است اطمینان حاصل کند. وی با کنترل کردن اثر متغیّرهای خارجی، خواهد توانست نسبت به توانایی خود درباره‌ی اسناد نتایج بررسی به متغیّرهای تجربی خوش بین باشد.
در واقع استفاده از گروههای کنترل همیشه ضروری است، تا تأثیر متغیرهای خارجی را کنترل کند. برای مثال، پژوهشگری که می‌خواهد تأثیر داروی معینی را بیازماید، می‌تواند این دارو را به افراد مورد آزمایش بدهد، و رفتارهای آنان را به طریقی ارزیابی کند. با این حا، امکان دارد هر تغییر رفتاری را ناشی از این احتمال بدانیم که انتظارات شخص مورد آزمایش از تأثیر دارو، سبب به وجود آمدن آن بوده است. برای کنترل این تأثیر احتمالی خارجی، پژوهشگران باید در بررسی خود از یک گروه کنترل نیز استفاده کنند. به افراد این گروه نوعی قرص داده می‌شود که از نظر شیمیایی بی اثر است. امّا هیچکدام از دو گروه از این که کدام قرص را خورده‌اند آگاه نخواهند بود. در پایان، تحلیل نتایج روشن می‌کند که در گروهی که قرص اصلی را خورده است، در مقایسه با گروه کنترل چه تغییری حاصل شده است که به داروی مورد نظر مربوط می‌شود.
« روایی بیرونی » به قابلیت تعمیم ارتباط پیدا می‌کند. یعنی، نتایج حاصل از تحقیق چه افراد در چه موقعیتهایی را در بر می‌گیرد ( کمپ بل، استانلی، 1963 )؟ قابلیت تعمیم زیاد، حسن است، امّا در واقع نمی توان آن را مسلّم پنداشت. برای مثال نمی‌توان خودبخود نتیجه گرفت که یافته‌های فلان تحقیق درباره‌ی دختران معینی که هنوز به مدرسه نمی روند، در مورد دخترهای بزرگتر یا پسرها قابل تعمیم است. به همین ترتیب، نمی‌توان یافته‌های تحقیقهای آزمایشگاهی را به دنیای خارج از آزمایشگاه تعمیم داد. مسأله‌ی قابلیت تعمیم هرگز بطور کامل پاسخ داده نشده، و اگر هم پاسخی برای آن پیدا شده، نادر بوده است. با این همه، آزمودن افراد مختلف و محیطهای مختلف، به شواهد خواهد افزود. اگر بگوییم کوشش برای افزایش روائی درونی، احتمالاً از روائی بیرونی خواهد کاست، چندان به خطا نرفته‌‎ایم؛ زیرا روایی درونی نیازمند کنترلهایی است که احتمالاً موقعیّتهایی مصنوعی ایجاد خواهد کرد. این مسأله غامض، نیز از جمله مواردی است که هنگام برگزیدن روش تحقیق باید در نظر گرفته شود.
منبع مقاله :
ریتا ویکس - نلسون، الن سی. ایزرائل؛ (1387)، اختلالهای رفتاری کودکان، محمد تقی منشی طوسی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ هشتم